Locatie in beeld, Lichtervelde: de spreidstand tussen verzet en collaboratie verdeelt het dorp tot op heden
In België ontsnapte bijna niets aan de greep van de nazistische bezetting. In zowat elk dorp en elke gemeente zijn verhalen te vinden over verzet, angst en verraad. De bezetting liet diepe sporen na – soms zo ingrijpend dat ze tot vandaag voelbaar zijn. In deze nieuwe rubriek laten we telkens een hedendaagse inwoner het oorlogsverleden van zijn of haar gemeente herontdekken. Want ook al overheerst tot op vandaag vaak een ongemakkelijke stilte: plekken zwijgen niet, als je maar goed luistert. Benedict Wydooghe uit Lichtervelde bijt de spits af.
Door Benedict Wydooghe - 12/12/2025
Gewoontegetrouw kijkt Lichtervelde op 15 juni terug op de schokkendste gebeurtenis uit zijn geschiedenis: de opkomst en de ondergang van twee verzetsgroepen. De Hongaarse psychiater Nagy zegt dat trauma’s meerdere generaties overspannen. Als de geschiedenis in de verdrukking komt of als er te veel taboe is, dan heeft deze psychiater gelijk.
Lichtervelde ligt in het hart van West-Vlaanderen en beschikt over een strategisch spoorwegknooppunt. Zuidwaarts voert het spoor vanaf het Kortrijkse rangeerterrein richting Normandië. Noordwaarts ligt de haven van Zeebrugge. Westelijk gaat het naar de Atlantikwall, oostelijk naar Duitsland. Hoeft het te verwonderen dat spoorweg- en postmannen, een bank- en een verzekeringsagent, een dokter en landbouwers elkaar vinden in het verzet? Snel telt het dorp honderd verzetslui. Duitse sympathie is er eveneens. Op een boogscheut, in de Rodenbachstad Roeselare, dweept de charismatische Reimond Tollenaere, een voorman van het collaborerende VNV, met de nazi’s. De man is kind aan huis bij enkele Lichterveldse families.
De spreidstand tussen verzet en collaboratie verdeelt het dorp tot op heden. Gelach, spot, argwaan en argumenten zoals ‘ze zochten het zelf’, ‘ze waren slordig en pocherig’ waren hoor- en voelbaar bij de herdenking in 2024. De uitspraken bezwaren de nabestaanden. Hun gevoel van rouw, trauma en schuld blijft. Het verwijt ‘eigen schuld dikke bult’ heet wetenschappelijk secundaire victimisatie. ‘Ze hadden beter moeten weten, ze namen risico’s, ze schatten de bezetter fout in, hun stoerheid en roekeloosheid braken hen zuur op…’ De dorpspraat bemoeilijkt de ontmaskering van de verzets- én collaboratiemythes. En houdt het thema delicaat.
Wurggreep van de nieuwe orde
Het recente boek van Dominique Verhaeghe De zaak Lichtervelde kan dat veranderen. Verhaeghe, kleinzoon van verzetsman Debaeke, doorprikt het taboe dubbel. Enerzijds bouwt hij voort op de inzichten van Modest Maertens. Die mestte met zijn publicatie De stille strijd van Eugeen Callewaert in de jaren negentig de augiasstal voorzichtig uit – tot ongenoegen van de wantrouwige parochie. Verraad en opportunisme, eendracht én tweedracht... dit dorp maakte geen beste beurt tijdens en na de oorlog. Anderzijds kreeg Verhaeghe toegang tot de archieven, terwijl Maertens zich vooral en noodgedwongen op mondelinge bronnen baseerde. Die extra info heldert op. Of men het wil lezen, is de vraag.
Lichtervelde ligt in het hart van West-Vlaanderen en beschikt over een strategisch spoorwegknooppunt. Zuidwaarts voert het spoor vanaf het Kortrijkse rangeerterrein richting Normandië. Noordwaarts ligt de haven van Zeebrugge. Westelijk gaat het naar de Atlantikwall, oostelijk naar Duitsland. Hoeft het te verwonderen dat spoorweg- en postmannen, een bank- en een verzekeringsagent, een dokter en landbouwers elkaar vinden in het verzet? Snel telt het dorp honderd verzetslui. Duitse sympathie is er eveneens. Op een boogscheut, in de Rodenbachstad Roeselare, dweept de charismatische Reimond Tollenaere, een voorman van het collaborerende VNV, met de nazi’s. De man is kind aan huis bij enkele Lichterveldse families.
De spreidstand tussen verzet en collaboratie verdeelt het dorp tot op heden. Gelach, spot, argwaan en argumenten zoals ‘ze zochten het zelf’, ‘ze waren slordig en pocherig’ waren hoor- en voelbaar bij de herdenking in 2024. De uitspraken bezwaren de nabestaanden. Hun gevoel van rouw, trauma en schuld blijft. Het verwijt ‘eigen schuld dikke bult’ heet wetenschappelijk secundaire victimisatie. ‘Ze hadden beter moeten weten, ze namen risico’s, ze schatten de bezetter fout in, hun stoerheid en roekeloosheid braken hen zuur op…’ De dorpspraat bemoeilijkt de ontmaskering van de verzets- én collaboratiemythes. En houdt het thema delicaat.
Wurggreep van de nieuwe orde
Het recente boek van Dominique Verhaeghe De zaak Lichtervelde kan dat veranderen. Verhaeghe, kleinzoon van verzetsman Debaeke, doorprikt het taboe dubbel. Enerzijds bouwt hij voort op de inzichten van Modest Maertens. Die mestte met zijn publicatie De stille strijd van Eugeen Callewaert in de jaren negentig de augiasstal voorzichtig uit – tot ongenoegen van de wantrouwige parochie. Verraad en opportunisme, eendracht én tweedracht... dit dorp maakte geen beste beurt tijdens en na de oorlog. Anderzijds kreeg Verhaeghe toegang tot de archieven, terwijl Maertens zich vooral en noodgedwongen op mondelinge bronnen baseerde. Die extra info heldert op. Of men het wil lezen, is de vraag.
Een familieportret van de Debaillies. Marie toont een verzetkrant, Michel de duif, Arseen de ring of de kaligrafeerpen. Gabriel en Magriet poseren met bericht en parachute. Op het bord schreven ze Voor Victorie en Vaderland, de aankomst en het vertrek van de duif. © Famiearchief Debaillie
Word steunend lid en geef onze werking vleugels
Onze werking krijgt geen vaste subsidie. We kunnen jouw financiële steun dus goed gebruiken! Word vandaag nog steunend lid! Je maakt een historisch onrecht ongedaan, ontvangt het Heldenmagazine, steunt onze projecten en maakt deel uit van een levendige community.
Dubbel verzet
De grimmige bezetting tijdens de Eerste Wereldoorlog verklaart waarom er zich in Lichtervelde vanaf 1940 een anti-Duits verzet ontpopt. Voorbeelden? Burgemeester Eugeen Callewaert verloor de helft van zijn familie. Missionaris Jozef Raskin was spion in vooruitgeschoven loopgraven en kende de Duitse barbaarsheid als geen ander.
Lichtervelde telt in 1942 twee verzetsgroepen. Hun verhalen lezen als een filmscenario met geheimdoenerij, verraad, martelingen, processen, dorpspolitiek, onthoofdingen en afscheidsbrieven die na de val van de Berlijnse Muur opduiken… De Witte Brigade met Callewaert als anker concentreert zich op wapenhandel. De andere groep – Jozef Raskin en de familie Debaillie – draagt de naam Leopold Vindictive 200 en houdt zich bezig met radio- en duivenspionage. Hun leden laten zich gevaarlijk graag fotograferen. Beide groepen weten weinig van elkaar. Als huisarts van hartlijder Michel Debaillie en als lid van de Witte Brigade is dokter Louis Debaeke de schakel, de pion die beide groeperingen kent.
Fernand
Wanneer de Gestapo die dokter Debaeke arresteert, heeft hij vier kinderen. Zijn vrouw Blanche Vercruysse is hoogzwanger van een vijfde, Fernand (1942-2020). Dit kind voelt zijn moeders angsthormonen door de baarmoeder stromen. Ze weet niet wat er met vader gebeurt, waar hij verblijft, hoe hij zich voelt. Van de ene dag op de andere is dit gezinsleven ontregeld. Bij de geboorte kan Louis Debaeke de bevalling niet leiden zoals hij dat bij zijn andere kinderen deed. Een jonge vroedvrouw, mijn grootmoeder Marcella Debusschere, springt in en noteert in een schrift hoe Fernand het levenslicht ziet. In haar archief vond ik het uittreksel: ‘Ferdinand Debaeke, zoon van Louis en Blanche Vercruysse, 10 september 1942 om 7 uur ’s morgens, wonende Hoogwielkestraat.’ Ze woonden op een boogscheut van elkaar. Van de Potteriestraat was het hooguit één minuut wandelen tot bij de villa van Debaeke.
Fernand is slim. Hij leest voor hij naar school gaat. En stelt vragen. ‘Waar is vader?’, ‘Wie is vader?’, ‘Wat is moederliefde?’ In de naoorlogse periode groeit Fernand op met een wereld die niet wil praten. En omdat hij geen antwoorden krijgt, blijft hij worstelen. Fernand belandt in de psychiatrie, krijgt zware medicatie en is zich bewust van zijn positie. Sommigen zeggen dat One Flew Over the Cuckoo's Nest fictie is. Voor Fernand was het werkelijkheid.
De grimmige bezetting tijdens de Eerste Wereldoorlog verklaart waarom er zich in Lichtervelde vanaf 1940 een anti-Duits verzet ontpopt. Voorbeelden? Burgemeester Eugeen Callewaert verloor de helft van zijn familie. Missionaris Jozef Raskin was spion in vooruitgeschoven loopgraven en kende de Duitse barbaarsheid als geen ander.
Lichtervelde telt in 1942 twee verzetsgroepen. Hun verhalen lezen als een filmscenario met geheimdoenerij, verraad, martelingen, processen, dorpspolitiek, onthoofdingen en afscheidsbrieven die na de val van de Berlijnse Muur opduiken… De Witte Brigade met Callewaert als anker concentreert zich op wapenhandel. De andere groep – Jozef Raskin en de familie Debaillie – draagt de naam Leopold Vindictive 200 en houdt zich bezig met radio- en duivenspionage. Hun leden laten zich gevaarlijk graag fotograferen. Beide groepen weten weinig van elkaar. Als huisarts van hartlijder Michel Debaillie en als lid van de Witte Brigade is dokter Louis Debaeke de schakel, de pion die beide groeperingen kent.
Fernand
Wanneer de Gestapo die dokter Debaeke arresteert, heeft hij vier kinderen. Zijn vrouw Blanche Vercruysse is hoogzwanger van een vijfde, Fernand (1942-2020). Dit kind voelt zijn moeders angsthormonen door de baarmoeder stromen. Ze weet niet wat er met vader gebeurt, waar hij verblijft, hoe hij zich voelt. Van de ene dag op de andere is dit gezinsleven ontregeld. Bij de geboorte kan Louis Debaeke de bevalling niet leiden zoals hij dat bij zijn andere kinderen deed. Een jonge vroedvrouw, mijn grootmoeder Marcella Debusschere, springt in en noteert in een schrift hoe Fernand het levenslicht ziet. In haar archief vond ik het uittreksel: ‘Ferdinand Debaeke, zoon van Louis en Blanche Vercruysse, 10 september 1942 om 7 uur ’s morgens, wonende Hoogwielkestraat.’ Ze woonden op een boogscheut van elkaar. Van de Potteriestraat was het hooguit één minuut wandelen tot bij de villa van Debaeke.
Fernand is slim. Hij leest voor hij naar school gaat. En stelt vragen. ‘Waar is vader?’, ‘Wie is vader?’, ‘Wat is moederliefde?’ In de naoorlogse periode groeit Fernand op met een wereld die niet wil praten. En omdat hij geen antwoorden krijgt, blijft hij worstelen. Fernand belandt in de psychiatrie, krijgt zware medicatie en is zich bewust van zijn positie. Sommigen zeggen dat One Flew Over the Cuckoo's Nest fictie is. Voor Fernand was het werkelijkheid.
Uittreksel uit het geboorteboek van Marcella Debusschere
Fernand ontmoet zijn vader nooit. Bij zijn geboorte zijn de gearresteerden hoopvol. Dat verandert na hun omzwervingen: Roeselare, Brugge, Gent… als in een calvarie wordt de situatie dramatischer. In het doorgangskamp Esterwegen bij de Nederlandse grens ontmoeten beide verzetsgroepen elkaar. Vol verwondering. Lichtervelde is er zo talrijk vertegenwoordigd, dat ze het kampleven deels naar hun hand zetten. Niettemin: voeding en zorg zijn ontoereikend. Folteringen, bar weer, watersoep, gammele kleren, geschoren koppen en zwaar werk herleiden hen tot wrakhout. De adellijke ridder Arnould Vande Walle is fysiek niet te onderscheiden van de ongeletterde sukkelaar André Denolf. Na Esterwegen scheiden hun wegen: Leopold Vindictive eindigt in Dortmund, de Witte Brigade in Wolfenbüttel. Hun lot is op beide plekken gelijk: de guillotine.
Wolfenbüttel
Hier zijn dertien Lichterveldenaren onthoofd. Net zoals Lichtervelde in het midden van West-Vlaanderen ligt, ligt Wolfenbüttel midden in Duitsland. De Jägermeisterdistilleerderij is er een begrip. Het stadje kent van de renaissance tot de verlichting een hoogconjunctuur. Leibnitz was er bibliothecaris, er zijn drie bibliotheken en een hertogelijke residentie. Tijdens de industriële revolutie dommelt de plek in, ondanks een vroege spoorverbinding (1839) met Braunschweig. Bombardementen zijn er nauwelijks. Omdat de stad na de oorlog bij het IJzeren Gordijn ligt, dient ze als culturele speer om het Sovjetblok de ogen uit te steken, vergelijkbaar met de McDonalds bij Checkpoint Charlie.
Net zoals Lichtervelde in de invloedssfeer van Roeselare ligt, ligt Wolfenbüttel in die van Braunschweig. Dat is de stad die Hitler Duits staatsburgerschap gaf. De man heeft er een fanclub, geen doetjes. Zo is er het vermoeden dat ze het monument van Arnold Vandewalle reeds voor de onthulling vernielden. Met vuur en swastika’s. Tachtig jaar later is er dus nog werk aan de winkel. Weduwen en verzetsstrijders kwamen er nauwelijks in de kijker. Kinderen van verzetsstrijders komen niet aan het woord. De geschiedenis heeft er geen aandacht voor. En toch is de vraag pertinent. Hoe gaan zij om met die loodzware nalatenschap?
Fernand ontmoet zijn vader nooit. Bij zijn geboorte zijn de gearresteerden hoopvol. Dat verandert na hun omzwervingen: Roeselare, Brugge, Gent… als in een calvarie wordt de situatie dramatischer. In het doorgangskamp Esterwegen bij de Nederlandse grens ontmoeten beide verzetsgroepen elkaar. Vol verwondering. Lichtervelde is er zo talrijk vertegenwoordigd, dat ze het kampleven deels naar hun hand zetten. Niettemin: voeding en zorg zijn ontoereikend. Folteringen, bar weer, watersoep, gammele kleren, geschoren koppen en zwaar werk herleiden hen tot wrakhout. De adellijke ridder Arnould Vande Walle is fysiek niet te onderscheiden van de ongeletterde sukkelaar André Denolf. Na Esterwegen scheiden hun wegen: Leopold Vindictive eindigt in Dortmund, de Witte Brigade in Wolfenbüttel. Hun lot is op beide plekken gelijk: de guillotine.
Wolfenbüttel
Hier zijn dertien Lichterveldenaren onthoofd. Net zoals Lichtervelde in het midden van West-Vlaanderen ligt, ligt Wolfenbüttel midden in Duitsland. De Jägermeisterdistilleerderij is er een begrip. Het stadje kent van de renaissance tot de verlichting een hoogconjunctuur. Leibnitz was er bibliothecaris, er zijn drie bibliotheken en een hertogelijke residentie. Tijdens de industriële revolutie dommelt de plek in, ondanks een vroege spoorverbinding (1839) met Braunschweig. Bombardementen zijn er nauwelijks. Omdat de stad na de oorlog bij het IJzeren Gordijn ligt, dient ze als culturele speer om het Sovjetblok de ogen uit te steken, vergelijkbaar met de McDonalds bij Checkpoint Charlie.
Net zoals Lichtervelde in de invloedssfeer van Roeselare ligt, ligt Wolfenbüttel in die van Braunschweig. Dat is de stad die Hitler Duits staatsburgerschap gaf. De man heeft er een fanclub, geen doetjes. Zo is er het vermoeden dat ze het monument van Arnold Vandewalle reeds voor de onthulling vernielden. Met vuur en swastika’s. Tachtig jaar later is er dus nog werk aan de winkel. Weduwen en verzetsstrijders kwamen er nauwelijks in de kijker. Kinderen van verzetsstrijders komen niet aan het woord. De geschiedenis heeft er geen aandacht voor. En toch is de vraag pertinent. Hoe gaan zij om met die loodzware nalatenschap?
Uittreksel uit het geboorteboek van Marcella Debusschere.
Wederzijdse symboliek
Herdenkingen hoeven niet groots te zijn om te louteren. Op een Wolfenbüttelreis overhandigen we aan het memoriaal een Lichterveldse zaaddoos als waardering voor de ingetogen ontvangst. De plek nam leven en vernietigde. De zaaddoos schenkt. De directrice belooft de aanplant van een ‘Lichterveldetuin’ en geeft elkeen een zakje vergeet-mij-nietjeszaad. De onvoorbereide, wederzijdse symboliek krijgt een derde dimensie dankzij een medereiziger met geurzakjes. Haar uitbloeiende bloemen roepen het verleden op. Weduwen snuiven jarenlang aan pet en pyjama om hun man voor de geest te halen. Rouw verdwijnt niet. In geen tachtig jaar.
Herdenkingen hoeven niet groots te zijn om te louteren. Op een Wolfenbüttelreis overhandigen we aan het memoriaal een Lichterveldse zaaddoos als waardering voor de ingetogen ontvangst. De plek nam leven en vernietigde. De zaaddoos schenkt. De directrice belooft de aanplant van een ‘Lichterveldetuin’ en geeft elkeen een zakje vergeet-mij-nietjeszaad. De onvoorbereide, wederzijdse symboliek krijgt een derde dimensie dankzij een medereiziger met geurzakjes. Haar uitbloeiende bloemen roepen het verleden op. Weduwen snuiven jarenlang aan pet en pyjama om hun man voor de geest te halen. Rouw verdwijnt niet. In geen tachtig jaar.
Meer interessante artikels
